SANAT, TASARIM, TRENDLER ve GELECEK HAKKINDA: Tarihsel Süreci İçinde C2C’nin İzini Sürmek -2

DÖNGÜSEL EKONOMİ = C2C / BEŞİKTEN BEŞİĞE = ERDEMLİ DÖNGÜ

Çoğunlukla ekonomik söylemlerde kullanılan, Arapça/Farsça kökenleri ile fasit çember, günümüzde kısır döngü olarak bilinen kavramın karşıtı/zıt anlamlısı bizim dilimizde hemen hiç kullanılmaz.

Fasit kelimesi “kötü, bozuk” anlamına gelen arapça kökenli bir sıfattır (1). Çember (çenber) kelimesinin bu kavramdaki rolü, “aynı uzaklık ve düzlemdeki noktalar kümesinin oluşturduğu bir eğri” ye gönderme yapmasıdır. Bu eğri, hepimizin bildiği gibi kapalıdır ve (ileri ya da geri) çizgisel hareketlere izin vermez; sadece düzlemdeki yerini daraltır veya genişletir. Kendi özel koşulları ile eleştirilmedikçe, linear olmayan hareketlerin iyi ya da kötü oldukları önermesi yapılamaz; zıtlık esastan kaynaklanmaz. Kavramın halk arasındaki kullanımında, sosyolojik/kültürel vb. alanlarda fasit kelimesi kısır ile karşılanır, monoton bir döngüyü ifade eder fakat kısır olmak her koşulda fasit (kötü) olmak demek değildir; kötü olan da her zaman kısır olmayabilir (örneğin, doğaya rağmen linear ilerleyen ekonomi). Kavram, sadece ve sadece ekonomik anlamda kullanılıyorsa kısır anlamını alabilir çünkü özellikle azgelişmiş ülkelerin tanımlanmasında, kalkınma serüveninin her defasında başladığı yere geri dönmesi durumunu ifade eder.

İngilizce dilinde bu ekonomik kavram, zıddı ile birlikte kullanılıyor. Virtuous circle ve vicious circle olarak birbirlerini zıtlayan bu kavramlarda circle kelimesi “bir döngü biçiminde kendi kendisini besleyen, birbirlerine bağlı/bağımlı parçalardan oluşmuş zincirsel olaylar” anlamına gönderme yapıyor (2). Vicious Circle, dilimizdeki fasit çember kavramının karşılığı ve vicious kelimesinin tam karşılığı da fasit (kötü;bozuk ve hatta kusurlu; kötü niyetli; saldırgan fakat kısır değil).

Virtuous circle kavramındaki virtuous kelimesinin anlamı ise “erdemli, faziletli; iffetli, namuslu”. İşte bu kavramın (Virtuous circle: erdemli dönüşüm) gündelik dilimizde kullanılan doğrudan (ve herhangi bir) yeri, karşılığı yok. Ekonomik ağırlıklı bu kavramı diğerinde olduğu gibi, sosyal/kültürel ve benzeri alanlarda, halk arasında/dilinde hiç kullanmıyoruz; daha ötesi hiç bilmiyoruz. Oysa ki dilimize ve bilincimize giderek yerleşen sürdürülebilirlik (sustainability) ile Beşikten Beşiğe (Cradle to Cradle) kavramlarının kökeni, bu virtuous circle (erdemli döngü) içinde yatıyor, hatta tam da kendisi. Hal böyle ama, diğeri/zıddı gibi sosyo- kültürel alanımıza indiremediğimiz bu kavramın içeriği, bize hiçbir şey ifade etmiyor. Yabancılaşıyor ve/veya ötekileşiyor de diyemeyiz çünkü ancak tanınan ve bilinen kavramlar/şeyler dönüşebilirler; farkında olmadıklarımız ise bizim için “yok” hükmündedir.

Dünyamız (ve hatta/belki de kainat) erdemli döngü sürdürüyor. Bir parçası olarak biz insanlar, bu döngüyü kötüleştirmek için (farkında olmadan?) elimizden geleni yaptık. Yüzlerce yıl yaptık; özellikle sanayi devriminden sonra, 18.nci yüzyılın ikinci yarısından sonra yaptıklarımız, insanlık tarihinde nasıl yer alacak, gelecek nesillerce nasıl yorumlanacak, tahmin etmek zor. Problemlerini çözmek ve yaşam kalitesini yükseltmek için doğayı ve doğadaki canlıları, sistemleri, elemanları... kopya etmesi (biomimetics , biomimicry) gerektiğinin bilincine asırlar önce varan insan, kendisinin de doğanın bir parçası olduğunu ve kopyalarken doğanın üretim yöntemlerindeki döngüsel özelliğini de örnek alması gerektiğini ya çok geç farketti ya da bilimsel / teknolojik yetersizliği nedeniyle görmezden gelmek zorunda kaldı. Bu sorunun cevabını en güzel şekilde gelecek kuşaklar verecekler.

Bildiğimiz ilk biomimicry örneklerinden biri, Leonardo da Vinci (1452-1519) tarafından, kuşların nasıl uçabildikleri konusunda yapılan anatomik araştırmalardır. Hiçbir zaman uçamamış olsa da, tarihteki ilk “uçan makina” çizimleri O’na aittir. Hezârfen Ahmed Çelebi (1609 - 1640), 17. yüzyılda Osmanlı'da yaşamış Müslüman Türk bilginidir ve kendi geliştirdiği takma kanatlarla (1623-1640 yılları arasında) uçmayı başaran ilk insan olmuştur. Gerek Leonardo da Vinci ve gerekse Hezarfen Ahmed Çelebi’nin, uçma konusunda deneyler yapmış, 10. yüzyıl Müslüman Türk alimlerinden İsmail Cevheri'den ilham aldıkları söylenir(3).

İlk uçan makinayı (1903) yapan Wright kardeşler de güvercinleri gözlemleyerek aldıkları ilhamla bu ilki başarabildiler. Öncesi ve sonrasındaki pek çok örneği bir kenara bırakırsak, biomimicry / biomimetics alanındaki en önemli buluşlardan birinin, spor, sağlık, savunma sanayi, nanoteknoloji alanlarında çığır açan, gecko isimli hayvanın ayaklarındaki yapışma yeteğinin 2002 yılında keşfi ve kopya edilebilmesi olduğunu söyleyebiliriz (4). Adını ilk kez (1950’li yıllarda) Otto Herbert Schmitt (5) koymuş olsa da insanoğlu, biomimicry / biomimetics(6) kelimesi ile kavramlaştırılan “biyolojik yapısal özellikleri teknolojik alanda kopyalamak” eylemini, medeniyet yolculuğuna başladığı ilk günden beri yaptı, yapacak.

Dünyamızdaki doğal hayat, “erdemli döngü”nün en mükemmel örneğidir. O kadar mükemmel ve o kadar erdemlidir ki bir timsahın gözyaşları bile atık değildir; arılar, kelebekler ve diğer böcekler bu gözyaşlarını içerler (7). İnsan, bu döngüde hergün yeni bir şey keşfediyor fakat neden bu döngüdeki mucizeleri teker teker kopyalamaya çalışırken, bu döngünün en temel özelliği olan erdemini görmezden geliyor?

Atıkların, kabul edilebilir düzeylere kadar azaltılması yolunda ilk adım, 1965 senesinde Amerikan Kongresi’nde kabul edilen “The Solid Waste Disposal Act (SWDA)” kanunudur (8). Avrupa kıtasında ise atıklar konusu, İsviçreli mimar Walter Stahel (9) ile Genevieve Reday tarafından yazılan ve Brüksel’deki Avrupa Komisyonu’na 1976 yılında sunulan bir araştırma raporunda, ilk kez dile getirildi. ‘The Potential for Substituting Manpower for Energy’ isimli bu raporda yazarlar, circular economy (döngüsel ekonomi) adını verdikleri bir taslak ekonomi modeli üzerinden iş yaratma, ekonomik rekabet, kaynakların korunması, atıkların önlenmesi konusundaki öngörülerini dile getirdiler. Bu rapor, 1982 senesinde ”Jobs for Tomorrow, the Potential for Substituting Manpower for Energy” adıyla bir kitap olarak yayımlandı. Günümüzde bu faktörler, sürdürülebilir kalkınmanın 3 temel direğine gönderme yapıyorlar: ekolojik, ekonomik ve sosyal uyumluluk (10).

1987 yılında yayımlanan “Economic Strategies of Durability – longer product-life of goods as waste prevention strategy” isimli raporlarında yazarlar, circular economy içindeki ekonomik aktörlerin, throughput economy (birim zamanda üretilmiş şeylerin/işlerin miktarını temel alan, çizgisel ekonomi) içindeki rakiplerinden daha yüksek karlılıklara ulaşabileceklerini kanıtladılar.

Bu rapora bir tepki olarak 1987 yılında bazı uzmanlar, varolan ekonomik model (throughput economy / linear economic model) ile uyumlu olmasının da avantajını kullanarak, ürün sorumluluğu ilkesini temel alan, from cradle to grave (beşikten mezara) ismini verdikleri bir modeli, circular (loop) economy modeline alternatif olarak öne sürdüler. Stahel, gerçekten sürdürülebilir çözümün, cradle back to cradle modelinde gösterdikleri şekilde, kendisini tekrar eden, yenileyen dayanıklı ürünler ile olabileceğini ısrarla savundu. Bu tartışmaların olduğu dönemlerde Stahel, kendisini destekleyen Michael Braungart isimli bir kimyager ile Almanya’da çeşitli konferanslarda bir araya geldi ve akıntıya karşı kürek çektikleri durumlarını tartıştılar (10)

Michael Braungart, 1958 doğumlu bir Alman kimyagerdir (11). 1985 senesinde Hannover Üniversitesinde PhD’sini tamamladıktan sonra, Greenpeace (12) bünyesinde daha önceden kendi kurmuş olduğu Greenpeace Chemistry’nin (Greenpeace Kimya Departmanı) liderliğini yüklendi. 1987’de Hamburg’da, Greenpeace Chemistry bünyesinde EPEA’yı (the Environmental Protection Encouragement Agency) kurdu (13) .

Bir yıl sonra, 1988 senesinde EPEA, Greenpeace bünyesinden ayrıldı. Ürünlerin ve sistemlerin tasarımında biomimetic yaklaşımı öngören Cradle to Cradle Design (14) modelini tanıtmak, yaymak, uygulamak, EPEA’nın temel kuruluş amacı idi ve bugün kar amacı gütmeyen bir kuruluş olarak faaliyetini sürdürüyor. Cradle to Cradle, McDonough Braungart Design Chemistry (MBDC) danışmanlık şirketi adına tescilli ticari bir markadır. 2002 yılında Braungard ve Amerikalı mimar William McDonough, “Cradle to Cradle: Remaking the Way We Make Things” isimli bir kitap, cradle to cradle design modelinin hayata nasıl geçirilebileceğinin özgün detaylarını veren bir manifesto yayımladılar.

İnsanlık tarihinde yapılan küçük ve basit bir araştırma, yaşam kalitesini yükseltmek ve problemlerini çözmek konusunda insanın, henüz bilimsel, teknolojik düzeyinin çok düşük olduğu zamanlarda bile, doğayı incelemesi/taklit etmesi/örnek alması gerektiğinin idrakinde olduğunu gösteriyor. Üretim yol ve yöntemlerinin doğanınkilerle birebir aynı olması elbette imkansız; bunun böyle olabilmesini ummak bile hayallerin ötesine geçer. Fakat hiç değilse üretimini, bilimsel ve teknolojik yeterliği oranında da olsa, Erdemli Döngü prensipleri içinde yapması gerektiğini idrak etmesi, neden bu kadar gecikti? Traji-komik olan ise, bu idrakin bile henüz teorik alanda kaldığı, pratiği için bir avuç gönüllü kişi ve kuruluşun adeta çırpınıyor olması. “Gerekli hammaddelerin elde edilmesinden, üretim yol ve yöntemlerinin uygulanışına kadar olan bütün aşamalarda doğaya karşı bir saygısızlık, hoyratça bir saldırı var” cümlesini okuyacak herhangi birinin aklına ilk gelecek şey, herhangi bir sanayi kuruluşu olacaktır ama asla ve asla, kendisi olmayacaktır. Plastik, kağıt, cam, metal... evsel atıklarını ayrı ayrı paketlemeyen, dişlerini fırçalarken musluğu kapatmayan bir insanın, tipik ve sadece insana özgü bir savunma mekanizmasıdır bu cümleye vereceği tepki: ben değil, o!..

Hem türdeşlerine, hem diğer bütün canlılara ve hem de bütün bir doğaya düşman olan tek yaratık insandır. Bu genetik yapısından dolayıdır ki Erdemli Döngü prensipleri içinde hayat sürmesi neredeyse imkansızdır. Böyle bir hayat tarzına çağrışım yapan kavramları bile görmezden gelir, dışlar, hiç kullanmaz. Bilimsel araştırmalar gösteriyor ki toplumlar, kullandıkları ortak dildeki kelimeler ve kavramlar ile tanımlanabilirler; insanlığı bir bütün olarak değerlendirmenin de bir yoludur bu. Neredeyse hiçbir toplumda, sosyo-kültürel hayata inmemiş bir kavramın içeriğinin, sadece ve sadece ekonomi ile içli dışlı olmak zorunda kalan sermaye sahiplerinden bekleniyor olması da insana özgü tipik bir (paradoksal) bencillik örneğidir bu anlamda.

Cradle to Cradle felsefesi, ekonomik alandaki vicious circle (kötü döngü) karşısında bir duruş / direnç sergiler. Ekonomik alandaki oyun kurucuların Erdemli Döngü hareketine katılmalarını teşvik eder. Ancak, teorik alanda değilse de pratikte, piramidin tepesine yönelik bir teşviktir / söylemdir / felsefedir ve (bana) toplumsal değişimi yukardan aşağı doğru dizayn etmeyi amaçlıyor görüntüsü verir. Tarih göstermiştir ki bu imkansız bir çabadır, bütün örnekleri tarihin karanlık sayfalarına gömülüp kalmışlardır. Genel anlamda tarihi incelemeye bile gerek yok; sadece Cradle to Cradle felsefesinin doğuşundan günümüze izini sürmek bile bu tezi doğrular: aradan geçen bunca zamana rağmen, tüketicinin bilincine yerleştiği iddia edilemez.

Sanayi Devrimi’nin 1750’de değil, 1800 senesinde başladığını varsaysak bile, benim izini sürebildigim ilk Erdemli Döngü hareketi (Amerikan Kongresinden geçen 1965 tarihli yasayı bir kenara bırakırsak) 1976 senesindeki bir araştırma raporu ile başlıyor: tam 176 yıl sonra!. Üstelik, hareketin başlamasından bugüne, neredeyse 38 yıl geçmiş. O gün doğmuş olanlar, bugün orta yaşa gelmiş, çoluk çocuk sahibi olmuşlar. Hareketin kurucuları da halen yaşıyor. Bir ömür verdikleri circular economy (loop economy) modelinin, bugün bilindiği şekli ile cradle to cradle felsefesinin, insanlık bilincindeki yerini sorguladıklarında neler hissettiklerini düşünmek bile istemiyorum.

ABD ve Avrupa Birliği ülkelerindeki tüketicinin bilincinde bir şeylerin kıpırdadığı, hareketlendiği, değişmeye başladığı mutlak fakat belli ki yeterli değil. Hareketin (dünya ölçeğinde) aşağıdan başlaması lazım fakat entelektuel kesimin bile büyük bir çoğunluğu bunun farkında değil ya da umursamıyor. Çünkü bu hareket (halkın dışında) salt devletler (ve holdingler) arasında ekonomik bir trend olarak görülüyor. Hatta, bu felsefeden “ikinci sanayi devrimi” diye bahsediliyor. Bir trend olduğu kabul edilebilir; C2C’den önce ve C2C’den sonra diye kategorik bir ayrım bile söz konusu edilebilir fakat bu haliyle asla bir (2.) sanayi devrimi değil; olmadığı konusundaki temel çelişkilerini şöylece (ve kısaca) açıklamak mümkün:

(Birinci!.) Sanayi Devrimi, insana (halka) rağmen (halk için) yapıldı; devlet öncülüğünde, devlet teşvikleri ile yapılan planlı bir hareket (bir süreç) idi. O dönemde İngiltere’de yaşayan insanların hayatları altüst oldu, sosyal patlamalar yaşandı. Bir nesil acı çekti fakat (devrimin) planlaması mükemmeldi: sonuçta insan(lık) kazandı. İnsana rağmen başla(tıl)mıştı ama aslında insana karşı değildi; o günlerde hiç hesaba katılmayan doğaya karşı idi. Doğanın “gerçek kaybeden” olduğunu ise, ancak bugün anlıyoruz: devrimlerin karekteridir bu, win-lose sistemleridir devrimler ve sonsuza kadar sür(e)mezler.

Fakat şimdi, günümüzde doğa, kendi hayat damarları kurudukça bizimkini de kurutuyor, intikamını alıyor; hem doğanın ve hem de insanlığın, her iki tarafın da kaybettiği kısır bir süreç yaşıyoruz. C2C bu bağlamda bir (2. endüstriyel) devrim olamaz çünkü C2C halka rağmen (karşı) değildir: başlangıcında halkın (bir neslin) bir bedel ödemesi gerekmez. Tam tersine, devlet öncülüğünde, devlet teşvikleri ile fakat halkın gönüllü birlikteliği ile yapılmak zorunluğu vardır; “halk için, halka rağmen” değildir. C2C doğaya da karşı değildir, “doğa için” dir; kaybedene uzatılan bir barış elidir, bir “özür” dür. Bu bağlamda C2C bir devrim olamaz çünkü kaybeden taraf yoktur, çünkü her iki tarafın da kazanmasını amaçlar: C2C kazan-kazan (win-win) felsefesi ile ( insan ile doğa arasında) bir barış çağrısıdır.

C2C, insanın tekerleği bulması gibi, tarihinde çığır açacak bir buluş değildir; Amerika’nın keşfi de değildir. Endüstride yepyeni bir çığır açan nanoteknoloji bilimi hiç değildir. Grafen denilen malzemenin üretilmesi ve endüstride kullanılmaya başlanması bir devrimdir; yarınlarda quantum bilgisayarların üretilmeye başlanması ile (endüstriyel) devrimlerin en büyüğünü görecek insanlık. Hangi bağlamda ele alınırsa alınsın, C2C bir devrim değildir, bir “uyanış” tır.

C2C (halkın dışında) salt devletler (ve holdingler) arasında ekonomik bir trend olarak görülüyor ya, hal böyle olunca, ekonomik alandaki oyun kurucular (devlet / sermaye sahipleri / ARGE kurumları... ) değişim dinamikleri olarak algılanıyor ve entelektuel kesim, kendi içinde konunun sohbeti ile yetinirken halk (ın bilinçli kesimi) beklemeye geçiyor, talep baskısı yarat(a)mıyor. Oysa ki devlet otoritesi böyle bir ekonomik modeli tepeden kanunlarla bastıramaz; teşvik edebilir ve gerekli tedbirleri alabilir ancak. Ekonominin içinde, üretim zincirinde yer alan oyuncular, bir bütün halinde ve anlaşarak dönüşümü başlatmak isteseler bile, sermayeden talebe, bilimsel/teknolojik yetersizliğe kadar birçok engelle karşılaşırlar. Ürünlerinin imalatı için (bilimsel/teknolojik) alt yapısı hazır ve yeterli olanlar arasında, teker teker uygulamaya geçmeye karar verenler ise ilk dönüşüm maliyetlerini ürünlerinin fiyatlarına yansıtamazlar çünkü pazardaki rekabette, talep yetersizliği nedeniyle çok zorlanırlar ( ya da biterler). Kurumları da insanlar gibi yaşayan organizmalar olarak kabul ediyorsak (circular economy modelinde ispatlandığı üzere uzun dönemde karlılığa geçecekleri kesin olsa da) neden bir trend(!) uğruna riske girsinler?

Amerika ve Avrupa ülkelerini biraz gözlemlemek bile (bana) gösteriyor ki Circular Economy ya da Cradle to Cradle, adını ne koyarsak koyalım, genel analizde bu felsefe toplumun en alt katmanlarında kabul görmedikçe, bir arpa boyu bile yol alamayacak, hep teoride kalacak. Kendi ülkemizde ise bu felsefeyi, topluma C2C ismi ile anlatabilmenin / kabul ettirebilmenin çok zor ve hatta imkansız olacağını düşünüyorum.

Burada ve her yerde, beşikten başlayarak insanları erdemli yaşam döngüsü içinde doğayla barışık, bütünleşik bir hayat sürmeye ikna edemedikçe; bu yolda talep baskısı oluşturmaları gerektiğine inandıramadıkça, kavramın içeriğinin “entelektüel tabaka” ve pratiğinin ise “çok güçlü markalar”ın altına asla in(e)meyeceğini düşünüyorum.

Çevreyi adeta “kendimize hediye edilmiş bir mal” gibi görme zihniyeti ve lüksünden kurtulabilirsek; doğanın bir parçası olduğumuzu bir an bile unutmaz ve doğal yaşama zarar veren uygulamalardan vazgeçmezsek; çevreden faydalanırken atıklarımızla çevreyi kirletmemeyi ilke edinebilirsek; atıklarımızı tekrar üretim zincirine sokabilirsek.... bindiğimiz dalı kesmezsek, fasit çembere girmezsek... C2C felsefesi ile yaşamayı bir bütün olarak becerebilirsek ne ala, yoksa (suya, havaya, toprağa karışacak) kendi nano atıklarımızla kendi DNA’larımızı bile mutasyona uğratacağız.

Kaynaklar:

(1) http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_gts&kelime=FAS%C4%B0T

(2) http://en.wikipedia.org/wiki/Virtuous_circle_and_vicious_circle

(3) http://tr.wikipedia.org/wiki/Hez%C3%A2rfen_Ahmed_%C3%87elebi

(4) http://en.wikipedia.org/wiki/Synthetic_setae

(5) http://en.wikipedia.org/wiki/Otto_Schmitt

(6) http://rsif.royalsocietypublishing.org/content/3/9/471

(7) http://www.trendssoul.blogspot.com.tr/2014/05/crocodile-tears-have-butterfly-all.html

(8) http://www.epa.gov/region9/waste/tribal/reg.html

(9) http://en.wikipedia.org/wiki/Walter_R._Stahel#cite_note-4

(10) http://www.product-life.org/en/cradle-to-cradle

(11) http://en.wikipedia.org/wiki/Michael_Braungart