SANAT, TASARIM, TRENDLER ve GELECEK HAKKINDA: Eylül 2015

1) Siz Türkiye’de Trendler hakkında tez yazan ilk kişisiniz. Çok popüler olan ‘trend’ kavramının akademik anlamda karşılığı nedir?

Günümüzde hemen her alanda, her uzmanlık dalında bir tamlayan olarak karşımıza çıkan trend kelimesi, gelip geçici heveslerin ifadesinden uzgörü tahminlerine kadar, her bir farklı durumu betimlemek için kullanılan, geniş frekanslı algı alanına sahip bir kavramdır. Yükselen ve alçalan her türlü sanatsal, teknolojik, ekonomik, politik, sosyolojik... gibi eğrisel hareketlerin göstereni olarak kullanılır. Akademik analizin ilk adımında trendler, yerel ve global olmak üzere iki grupta incelenirler. Her iki grubun nasıl oluştuğu ve/veya oluşturulduğu, bazıları birbirlerinden bağımsız, bazıları birbirlerinden etkilenen pek çok girdiye bağlı karmaşık/grift bir konudur.

2) Trendleri yerel ve global olmak üzere ikiye ayırdınız. Bunu biraz açarmısınız?

Detaylarına (ve sebeplerine) inmeden, temelde/basit birkaç farklı özellikleri olduğunu söyleyebilirim: yerel trendler, doğaları/kökenleri gereği çok uzun ömürlü olabilirler fakat global trendlerin etkisi genellikle on seneden fazla sürmez. Buna karşılık, yerel trendlerin globalleşebilmeleri çok ender görülür fakat global trendler bütün yerel trendlere baskın olurlar/olabilirler. Yerel trendler, geleneksel fakat global trendler bilimsel ve teknolojik kökenlidirler. Yerel trendler üreyemezler ancak toplumsal potansiyelin yeterli olduğu koşullarda kendilerini yenileme yetenekleri olabilir. Global trendler ise toplumdan bağımsız olarak doğar, gelişir ve sürekli değişirler. Yerel trendlerin ne yönde evrilebileceklerini görmek, içinde yaşayan bir trend uzmanı için oldukça kolaydır hatta bu yönde bir etkisi bile olabilir. Oysa ki global trendleri ön görebilmek, depremleri belirleyebilmek kadar zor ve çoğu zaman (çoğu trend uzmanı için bile) imkânsızdır.

3) Bu açıklamanın ardından gelebilecek tek bir soru var: 'trend uzmanlığı' nedir, akademik anlamda bu uzmanlığın eğitimi var mıdır?

İkinci sorunuza cevap verirken, yani yerel ile global trendlerin farklılıklarını açıklarken "yerel trendler üreyemezler" demiştim. Bu tez ile, trend uzmanlığı konusunun/mesleğinin, sadece global trendleri kapsadığını da ima etmiş oldum. Evet, yerel trendlerin uzmanlığı diye bir şey söz konusu olamaz. Fakat burada çok önemli bir ayrıntı var: Coğrafi anlamda yerel olmakla bilimsel/teknolojik anlamda yerel olmak, birbirlerinden taban tabana farklı iki durumu ifade ederler. Birinci sorunuza verdiğim cevap, yani trendleri yerel ve global olarak ikiye ayırmak, bilimsel ve teknolojik anlamda global trendleri belirleme yeteneğinden mahrum coğrafyalardaki ülkelerden bir bakışın ifadesi idi. Çünkü, bilimsel düzeyleri ve teknolojileri ile global trendleri belirleme yeteneğine sahip coğrafyalarda (sürekli üreyen / üretilen) yerel trendler kavramı, kendiliğinden global trendler olmak özelliğini kazanırlar. Böyle bir analiz bize, trend uzmanlarının nasıl ve nice ortamlardan çıkabilecekleri konusunda bir ipucu da verir. Fakat, bu ipucu asla bir kesinlik taşımaz çünkü bilimsel analizlerden biliriz ki mutlak doğru yoktur. Yani, ana dili İngilizce veya Almanca olanların hepsi 'trend uzmanı' olamazlar ve ana dili Türkçe olan biri de 'trend uzmanı' olabilir. Başka bir şekilde ifade edeyim: Bu soruyu, örneğin bir Amerikan kökenli trend uzmanına sormuş olsaydınız, öncelikle trendleri yerel ve global olmak üzere ikiye ayırmayacak ve doğrudan kavramın açıklamasını yapacaktı. Ben daha kavramın kendisini açıklayamadım ve burada, neredeyse mutlak sayılabilecek bir varsayımı da hatırlatmam gerekiyor: coğrafi anlamda her bölgeden/ülkeden trend uzmanı çıkabilir fakat geri kalmış coğrafyalardan (moda alanı hariç) asla trendsetter çık(a)maz. Sözün kısası, futurism / trendsetter / trend expert kavramları hep birlikte ele alınması gereken, birbirlerine içkin alanlardır.

Bütün bu ön açıklamalardan sonra sorunuza, yani trend uzmanlığının nasıl ve nice bir kavram olduğuna ancak şimdi cevap verebilirim. Futurism alanı ile birlikte / kapsamında ele alındığı birkaç istisna dışında, trend uzmanlığı konusunda formel bir eğitimin olmadığını söyleyebilirim. Akademik dili bir kenara bırakarak konuşacağım: Trend uzmanlığı, bir kehanet konusu değildir, yani trend uzmanları kristal küre kullanmazlar. Basit bir örnekle, herkesin kolayca anlayabileceği dilden söyleyecek olursam, trend uzmanlığı kahve falına bakmak gibi bir şeydir. Kristal kürede hiçbir veri bulunmaz fakat kahve fincanında, bakana ilham veren bazı veriler/işaretler bulunur. Burada iki taraf vardır: kahveyi içen ve kahve falına bakan. Kahvenin hazırlanmasını yani ilk adımdaki mutfak sahnesini (futures studies: geleceklerin çalışmaları) bir kenara bıraktığımızda, kahveyi içen(ler) 'trendsetter' konumunda olan, yani trendleri belirleyen otorite(ler)dir. Onların içtiği kahvenin fincanda kalan izlerini okuyan(lar) ise 'trend uzmanı'dırlar. Buradan kolayca anlaşılacağı gibi, trendsetter konumundaki otoriteler bir araya gelerek, ortak bir eylemle bir karar alırlar. Bu karar, çok yakında piyasaya sürülecek bir trendin ipuçlarını taşır, hatta (o anda) ta kendisi de olabilir. Bu izleri daha fincanda (hatta fincan daha mutfakta) iken okuyabilenler ancak 'trend uzmanı' olabilirler. Burada verdiğim örnek, çok iyi anlaşılmıyor olabilir fakat akademik dille (örneksiz) bu zincirleme reaksiyonu anlatabilmek tam anlamı ile bir tez yazmayı bile gerektirir. Fincanın mutfakta olması ifadesi ile üniversite ve ilgili kurumların laboratuarlarına gönderme yaptığımın bilinmesinin, bu sohbetin daha iyi anlaşılabilmesine bir katkı yapabileceğini umuyorum

4) Herkesin hemen hemen fikir sahibi olduğunu düşündüğü trend alanının tasarım ile olan ilişkisini nasıl değerlendiriyorsunuz? Türkiye’nin bu konuda çok gelişmediğini biliyoruz, sebepleri neler sizce?

(Global) trend kavramı iki, beş ve on yıl içinde toplumun büyük bir çoğunluğu tarafından sorgulanmadan kabullenilen her türden eğilimleri (davranışları, hareketleri, tepkileri, durumları..) tanımlamakla birlikte dilimizde çoklukla moda ile karıştırılmaktadır. Moda, bilinirliği çok yüksek, hemen herkes tarafından takip edilen bir alandır ve herkesin kendi modası, kendi fikirleri vardır. Algıda bir kayma olduğunda, trendler de kendi özgün alanlarından dışlanırlar, moda kapsamında değerlendirilirler. Oysa ki moda, uygulamalı sanatların bir dalı olarak, trendin bir çıktısıdır: moda, orijinal kökeninde olduğu şekli ile ('fashion trends' bağlamında) trendleri olan, trendleri hemen her mevsim değişen bir tasarım alanıdır. Bu tasarım alanı, tekil olarak uygulandığında bir 'salt sanat' ve seri üretim için uygulandığında ise bir 'endüstriyel sanat' dalıdır. Tasarım alanının bence en zor dalıdır ve sanatçılarını her zaman takdirle takip ettiğimi söylemeden geçemeyeceğim. Sorunuzun doğrudan cevabına gelince: tasarım, her akıl sahibi insanın doğuştan sahip olduğu bir yetenektir, eğitimle geliştirilebilir. Salt sanat alanındaki tasarımları bir kenara bıraktığımızda, endüstriyel tasarımın mutlaka trendlere uyum sağlaması gerektiği gerçeği ile yüzleşiriz. Çünkü trend kavramının içeriği tasarımla doldurulamaz, bilim ve teknoloji ile doldurulur. Endüstriyel tasarım, bilim ve teknolojinin ürünü/çıktısı olan trendlerin estetik kabuğudur ve sizin de sorunuzda belirttiğiniz gibi Türkiye'nin bu konuda çok gelişmediğini biliyoruz. Bunun başlıca sebebi, (endüstriyel) tasarımcılarının bile işsiz olduğu koşullarda ekonomik savaş veren ülkemizde, trend uzmanlığı alanının tamamen boş bırakılmış olmasıdır. Trend uzmanının rehberliğinde olmayan hiç bir tasarımın piyasada satma şansı yoktur ve endüstriyel tasarımcıların her birinin trend uzmanı olabilmesi de tamamen imkansızdır, hayaldir.

5) Siz çok yönlü, disiplinlerarası çalışan birisiniz. Mesleğinizde bunun etkilerini ne şekilde görüyorsunuz?

Trend uzmanlığı her alanda/meslekte söz konusu olan bir kavramdır fakat kişinin veya kurumun öncelikle kendi mesleğinde uzman olması gerektiği ilk ve vazgeçilemez ön koşuldur. Mesleğinde uzman olmayan, o meslek alanında trend uzmanı da olamaz. Moda kavramını da dışarıda bırakıp tasarım ve tasarımcı kavramlarının içeriğini daraltarak "endüstriyel tasarım" ile kısıtlanmış dar alanda söylemem gereken şey de tam budur. İkinci koşul, global ölçekte takip ve analitik düşünce ile olasılıklar hesaplarını, yani bilimsel anlam içeren varsayımları üretebilme yetisidir.

Bu bağlamda (dar alanda) bir endüstriyel tasarımcının ilk açmazı, trend uzmanlığı yolunda kendisine verilmiş veya verilebilecek hiçbir eğitimin olmamasıdır. Trend uzmanı olabilmek için dünya mutfağını takip etmek, hem mühendis, hem sanatçı olmak da yetmez; psikolog ve hatta filozof ve yazar da olmak gerekir. Bence dünyanın bu en zor mesleğinde, patronların dışında, dünyanın en narin tasarımcıları ve en yetenekli mühendisleri ile işbirliği içinde çalışmak ve uyum sağlamak mecburiyeti vardır. Uzmanlığını bir kenara bırakalım, teknolojiye bağlı ve bağımlı olan bu mesleğin en basit halini bile herkes yapamaz. Herkes doğuştan tasarımcıdır; tasarım yeteneği ile donatılmış bir beyinle doğarız fakat herkes profesyonel anlamda tasarımcı olamaz. Herkes kendi ana dilini konuşur ve yazar ama herkes roman yazamaz. Endüstriyel tasarım ile trend uzmanlığının olmazsa olmaz ortak yanı, analitik düşünce zorunluğudur. Bu bağlamda endüstriyel tasarım mesleği, salt sanat değildir. Bu mesleğin trend uzmanlığı ise, başlıbaşına bir özveri ister, hayatın her dakikasını ister.

Özlem Devrim

Trend Uzmanı - Endüstriyel Tasarımcısı