Bilişim Yayınları Makinatek Dergisi
Kasım 2005
Endüstriyel Tasarımcı / Trend Danışmanı
Uygulamalı Fütürist (Applied Futurist)
@trendssoul
Sayfa güncelleme tarihi : 10.01.2016
8 Kasım 2005 Salı
7 Kasım 2005 Pazartesi
ENDÜSTRİYEL TASARIM KAVRAMSAL İÇERİĞİ VE SANATLA İLİŞKİSİ
Giriş
“Industrial Design” aslından dilimize
uyarlanan “ endüstriyel tasarım” kavramı, çoğu tüketici/halk kesimi tarafından
hiç bilinmiyor olmak veya ancak bir sanat dalı olarak algılanmak bir yana ,
bilindiğinin sanıldığı mühendislik dünyası/piyasa/ KOBİ’lerde bile çoğunlukla
yanlış tanımlanmakta; anlam/algı karmaşası problemi yaratmaktadır. Yerli
endüstri üretimi ile bu meslekte akademik eğitim almış insan kaynağının
sağlıklı bir şekilde işbirliği içine giremeyişi,
a. Bu konuda akademik eğitim almış
bireylerin, yüksek katma değer potansiyeline sahip ürünlerin özgün tasarımları
için piyasadan yeterli ve hatta hiç bir talep gelmemesi (ki bu talep
yetersizliği, yüksek katma değerli mal üreten fabrikaların azlığı ve mesleğin
de tanınmaması kadar, mesleğin farkında ve bilincine varmış kimi şirketlerin
ise, şöhret ve statükolarından faydalanmak üzere dışarıda fason tasarım
yaptırtmalarından da kaynaklanabilir) üzerine, kişisel çabaları ile süsleme
amaçlı/dekoratif/sosyal statüko belirleyici (sanatsal ağırlıklı) veya düşük
katma değerli (çoğunlukla/bazen endüstriyel olmayan) ürünlerin tasarımlarına
yönelmeleri ile yeteneklerinin yeterince değerlendirilememesine;
b. Endüstriyel üretim yapılan
fabrika/KOBİ'lerde çalışan (az sayıda/şanslı) tasarımcıların, mesleklerinin bir
sanat dalı olmadığı ve mühendislik disiplinleri altında yapılan bilimsel bir
meslek olduğu yolundaki tanıtım ve talep yaratma çabalarının, kendi
işyerlerinde başarılı olabilseler bile, piyasadaki yanlış tanımlanma ve
endüstriyel tasarımcıların (yukarıda basitçe değinildiği gibi) yanlış
konumlanması (konumlanmak zorunda bırakılmaları) pratiğinin, "sonuçtan
sebep çıkarma" mantığı ile değerlendirilerek "karşı tez" halinde
önlerine getirilmesiyle başarısızlığa uğramasına;
c. Akademik eğitim almış insan kaynağının
değerlendirilmemesi sonucunda, yerli endüstriyel üretimin büyük bir bölümünün
taklit / kopya / fason olmak döngüsünü aşamamasına;
d. Hayal kırıklığı yaşayan endüstriyel
tasarımcıların, mesleklerini terk ederek mimarlığın alt alanlarına veya tamamen
sanatsal ve bazen de tamamen ilgisiz alanlara kayması ile yüksek eğitimde
israfa; sebep olmaktadır.
“Endüstriyel Tasarım” kavramı, mimarlık ve
endüstriyel tasarım dünyasının dışındaki çoğu birey için, kavramda kullanılan
kelimelerden her birinin özgün anlamının, o kişinin kültür/eğitim dünyasına
göre kendince birleştirilmesinden/yorumlanmasından daha fazlası değil. Her iki
kelimenin, bir sözlükte bulunabilecek özgün anlamlarının biliniyor olması
yeterli değil; bir kavramı oluşturan kelimelerin çoğu kez yan yana
geldiklerinde bu anlamlarını aşabilmek/ötesine gidebilmek, birbirlerine göre
değişebilmek özellikleri de olabileceğini kabul etmek/bilmek gerekir. Bu
meslekte yoğun sanat çağrışımları yapan kavram "tasarım" ve
"tasarımcı" dır ve özel olarak incelenmesi, sanatla ilişkisinin
açılması gerekir.
Sanat(sal) Tasarım ve Tasarımcı
Genel, kalın çizgilerle baktığımızda,
“tasarım” kavramına yüklediğimiz ve çoğunlukla birbirine karıştırarak
kullandığımız iki temel anlam vardır:
Birincisi; insanın, kendi beyninde/sanal
aleminde/zihninde yaptığı özel bir eylemin, hedefi önceden belirli bir tür
araştırma ve birleştirme eyleminin ifadesidir. Aklın, belli bir amaca yönelmiş,
o ana kadar sahip olduğu görsel veya işitsel bütün bilgi/ tecrübe/ gözlem/ malzemeyi yeniden ve sistemli olarak elden geçirmesi ve ayrıştırma/ sınama/ araştırma/ birleştirme... gibi çeşitli yöntemlerle, yeni bir
biçime dönüştürmek üzere "düşünmesi" faaliyetidir. Bu bir
"iş" tir. Bu işin adı "tasarım/tasarımlamak/tasarım yapmak"
dır. O halde tasarım, amaçlı bir araştırmadır. Hedefi önceden belirlenmiş
"bilinçli" bir hayal kurma işidir: bu işin ortaya çıkardığı, düşünsel
alanda (tamamen) sonlanmış bir "biçim"dir (burada,
"tamamen" sıfatını parantez içinde kullanmamın nedeni, akıldaki bu
ilk sonlanmış biçimin, ilerideki diğer aşamalarda zorunlu olacak gel-gitler ile
değişime uğrayabileceğini önceden kabul etmek gereğine bir işarettir). Dikkat
edilmesi gereken en önemli şey, eylem ile ürünün aynı (iç içe geçmiş)
olmasıdır: tasarım burada hem bir "iş" ve hem de bir "soyut
ürün"dür.
Tasarım kavramının ikinci anlamı, düşünsel
alanda (tamamen) sonlanmış bir biçimin, pratikte bu biçimi herkesin okuyabileceği/ görebileceği/ duyabileceği/ hissedebileceği/ anlayabileceği/kullanabileceği
bir tarzda/usülde/biçimde ifade edilmesidir. Soyut olanın somut bir yolla
anlatılması, hayata geçirilmesidir. Bu ifade (anlatım), bir kağıt üzerinde
bitmiş bir eser (hayata geçmiş/bitmiş bir tasarım: bir roman) olabileceği gibi,
bir plan, bir proje veya bir kolye, bir çanta gibi bir eşya/ürün de olabilir.
Tasarımcı olabilmek için, aklın, düşünsel
olarak sonlandırabildiği ve anlatabileceği bir biçim (eskiz,plan, model, maket
vb) oluşturabilmesi gerekli ve (bire bir) üretmek zorunluğu da olmadığı için,
yeterlidir.O halde, (düşünsel ürünlerini ifade edebilmenin yolunu/yollarını
bilen) herkesin doğal olarak (az veya çok) tasarımcı olduğunu/olabileceğini (bu
yeteneğe doğuştan sahip olduğunu) kabul etmemizde hiç bir sakınca yoktur.
Eğitim, tasarımın temel bir girdisidir ancak düşünsel olarak önüne hedef koymuş
bir insan, zaten kendisinde o yeteneği görmüş demektir ve eğitimini de kendisi
bir şekilde almanın yolunu bulacaktır.
Tasarımın konusunun ne olduğunun bu
anlamda bir değeri yoktur: makale, kitap, piyes, roman, senaryo, moda, alet, ev
eşyası, elektronik eşya veya araba.... Her şey tasarımın ve tasarımcının
konusudur ve amacıdır; işte sanat ile tasarımın tam olarak örtüştükleri yer
burasıdır: ne sanat ve ne de tasarım, (konu açısından) sınır tanımazlar.
Yöntem açısından temel farklılıklarını,
yani sanatın ve sanatçının "disiplinler üstü" ifade/anlatım biçimleri
kullanmak konusunda tercih hakları (özgürlükleri) olduğunu fakat tasarımın ve
(sanatsal) tasarımcının bu zorunluğa sahip (disiplinlere bağlı) olduğunu,
içinde bir "kullanma değeri yaratma ve/veya çoğaltılma" çabası
taşıdığını (taşıması gerektiğini) görmezden gelirsek, "her tasarımcı da aynı
zamanda bir sanatçıdır" tezini öne sürebilir ve savunabiliriz. Doğal
olarak her tasarımcının (her insanın) bir tasarımı veya hiç değilse bir tasarım
hayali vardır da diyebiliriz. Bir tasarımcı (veya sanatçı) için en anlamlı
cümlenin, "bu tasarım bana ait" veya "bunun tasarımı bana
ait" cümlelerinden biri olacağını, bir ön yargı olarak kabullenmek, tüm
insanlığı tasarımcılar olarak kucaklamak, ve tüm insanlık adına gurur duymak
demektir.
Tasarım kavramı, beynin/aklın üç aşamalı
faaliyetinin ifadesidir: düşünme işi, bu işin oluşu (süreci) ve ürünü (sonucu).
Bunu, bir başka şekilde, şöyle de ifade edebiliriz:
Düşünme işi, beynin kendi içinde yaptığı
amaçlı bir araştırmadır. Buna "hayal" aşaması da diyebiliriz.
Düşüncenin "oluş"una (sürecine)
ise, düşüncenin "projelendirilmesi" diyebiliriz. Düşüncenin sonucu ise bir
"ürün"dür ki buna "imalat/yapım/üretim aşaması" da
diyebiliriz.
Burada dikkat edilmesi gereken en önemli
şey, ne bu üç aşamanın kendi aralarında ve ne de her birinin kendi içinde
doğrusal/çizgisel bir hareket özelliği taşımadıkları/ göstermedikleridir.
Üstelik, hiçbir şekilde bu aşamalar arasında kesin sınırlar da yoktur; akıl,
hayal aşamasından doğrudan üretim aşamasına da atlayabilir, üretim aşamasından
projelendirmeye geri dönüş de yapabilir. Bu çalışma/düşünme biçimi, aklın,
tasarım yaparken kullandığı, kendisine özgü bir kaostur. Tamamen aynı girdi ve
şartlarla başlatılsalar bile, hiç bir kaos aynı süreçte ilerlemez ve aynı
sonucu vermez. Başlangıcındaki en küçük bir farklı girdi veya şartlardaki en
küçük bir değişiklik bile kaosu, zaten asla önceden bilinemez olan/asla bir
öncekinin aynısı olmayan süreç ve sonuçlarından büsbütün farklılaştırır ve
büsbütün farklı yerlere/ sonuçlara götürür. Genellikle "ilham perisi"
diye adlandırılan şey, herhangi bir yerinde (akıldaki) kaosa (istem dışı)
eklenen bir farklı özelliktir. Her sanatçının, her tasarımcının özgünlüğü
buradan kaynaklanır.
Sanat(sal) Tasarım ile Endüstriyel Tasarım
İlişkisi
Aklın, (tasarım yapmakta kullandığı)
kendine özgü bu çalışma şekli/prensibi, sanat(sal tasarım) ile endüstriyel
tasarım arasında en önemli farklılığı da ortaya çıkarır:
Endüstriyel tasarım, bir meslek olarak,
projelendirilme ve üretim aşamalarını mutlak surette, olmazsa olmaz bir şekilde
"belli bir yönteme bağlamaya, belli bir disiplin içine almaya"
çalışır, "diğer bütün disiplinlerle işbirliği içine girmeye" ve asıl
önemlisi "ekipler halinde çalışmaya" zorlar. Sanatçının ve (sanatsal)
tasarımcının yalnızlığına ve esnekliğine bir endüstriyel tasarımcı asla sahip
olamaz; sanatçı gibi esnek (disiplinler üstü ifade/anlatım biçimleri
kullanmakta tamamen özgür) ve yalnız ya da ancak bir (sanatsal) tasarımcı kadar
disiplinlere bağlı (sadece bir kullanma değeri yaratmak ve/veya çoğaltılma
değerini/çabasını/ümidini taşıyor) olmak, endüstriyel tasarımcı için bir
hayaldir: böyle davranmaya çalıştığı ve tek başına (endüstriyel) tasarım
yaptığı zamanlarda o sadece bir "ürün tasarımcısı/sanat tasarımcısı"
olabilir. Ürünlerinin (eskizler, planlar, maketler, modeller ve hatta bitmiş halleri
ile üretilmiş olsalar bile) ürünlerinin "seri" üretim niteliklerine
(ki bu genellikle, bitmiş zannedilen formun tekrar tekrar değiştirilmesi
anlamına da gelir) kavuşturulması endüstriyel tasarımcıların işi olur.
Disiplinler altında çalışmak, ekipler halinde çalışmak demektir.
Endüstriyel tasarım da aklın bir düşünme
faaliyetidir, bir iştir; "tasarım/tasarımlamak/tasarım yapmak" dır,
fakat, doğal değildir. Tasarım kavramı, içinde sanatı da barındıran (tersinden
de okuyabiliriz: sanat, içinde tasarım kavramını da barındıran) çok geniş ve
doğal bir alandır. Bu alan üzerinde, sanayi devriminden sonra (veya birlikte)
kurulmuş bir üst (veya, daha doğru olabileceği şekli ile, alt) alan var ki,
tamamen yapaydır. İnsanlık, tarihini, en eski dönemlerinden bugüne sanat(sal
tasarım) örnekleri ile doldurmuştur. En basit bir alet bile, az veya çok, bir
(tasarım ve) sanat ürünü olmuştur çünkü hep elde yapılmıştır ve elde
çoğaltılmıştır. Bugün, sanat (ve tasarım), dün olduğu kadar özgür değillerse
bile, gene de varlar. Endüstriyel tasarım ise sanata (ve tasarıma) eklemlenmiş
bir ekonomik işlevdir; farklılığı bir üretim yöntemi olarak, olmazsa olmaz bir
şekilde "seri" olarak üretilmek zorunluğunu dayatmasındadır.
Başlangıçtan bugüne ve yarına, bu dayatması asla bitmeyecek ve fakat giderek
daha bir çeşitlenecek ve zorlaşacak "en"leri ile de hep var
olacaktır: en hızlı, en ucuz, en ergonomik, en güzel, en küçük... fakat her
zaman "en seri".
Endüstriyel tasarımı, diğer bütün bir
tasarım alanından/dünyasından koparıp ayıran şey, işte bu "en"lerle
ifade edilen özellikleridir. Sanat, hiçbir baskı ve yönlendirmeye boyun
eğmemek, egemen olan her değere meydan okuyabilmek, eleştirel olabilmek, içinde
sosyal/politik/psikolojik... çağrışımlar barındırabilmek, sadece estetik olmak
iddiasını/keyfini taşımak... gibi nitelikleri, içinde/özünde barındırabilen bir
dışavurum tarzıdır; teoride hiçbir "en" ile kısıtlanamaz (temel
farklılığını bir kenara bırakırsak, aynı özgürlükler tasarım için de
geçerlidir).
Burada, sanatın tarifini yapmak durumunda
değilim; hatta, endüstriyel tasarımın bile tarifini yapmıyorum: ancak sanatın
(sanatçının değil) o çok özgün ve sınırsız özgürlüğünü hatırlatmak ve
endüstriyel tasarımcının özgün ve sınırsız (olabilecek) özgürlüğünün,
"en"lerle nasıl kuşatıldığını göstermek istiyorum.
Sanatçı da şüphesiz bir tasarımcıdır veya
tersinden de bakmak mümkün: tasarımcı da bir sanatçıdır. Böyle çok geniş bir
açıdan ele alınacak olursa, endüstriyel tasarımcının da bir sanatçı olduğu
söylenebilir/iddia edilebilir ve savunanlar da çok olabilir. Burada,
mühendislik dünyasından dışlanan endüstriyel tasarımın, bu dışlamaya dayanak
olan bakış açısındaki genişlikle doğru orantılı olarak,
uzakta/bulanık/anlaşılmaz görünmesi gerektiğindeki normalliğin,
mühendisliğin/bilimselliğin temel ilkelerine aykırı olarak inkar edilmesi gibi
bir çarpıklık vardır. Yakınlaşmak/açıyı daraltmak çaba ve endişesini hiç
taşımaksızın, bu meslekte çalışanların "bağımsız ve özgür sanat"
yaptığını iddia etmek, bilimsel gerçeklikle çelişkiye düşmektir. Mühendisin
dünyasına girip bu eksiğini/yanlışını göstermek ve kabul ettirmek çok kolaydır
çünkü onlar zaten ellerinde mercekler ve kumpasla gezerler (onlara yön
göstermek yeter). Bence ironik olan, doğrudan bu mesleğin içinde, bu mesleğin
eğitimini almış bazılarının (çok değil, bir kaç kişinin) belki de bu eğitimi
"güzel sanatlar" ana bilim dalının bir küçük tomurcuğu gibi
algıladıklarından veya mühendislik disiplinleri ve mühendislerle çalışmak
onlara çok zor ve ağır geldiğinden, bu mesleğin sanatsal ağırlığını ön plana
çıkarmakta ısrarcı olmalarıdır.
"Endüstriyel Ürünlerde Enerjinin
Dönüşümü" isimli bir yazımda (merak edenler, MakinaTek Dergisi Eylül 2004
sayısında veya internet ortamında www.turkcadcam.net/rapor/end-urun-enerji
adresinde bulabilirler) endüstriyel ürünleri üç ana bölüme ayırmıştım.
Endüstriyel ürün ve endüstriyel tasarımcı denilince akla ilk gelenler,
küllük/ şekerlik/ şişe/çatal/ kaşık/ bebek arabası/sandalye gibi her nedense ve her
zaman "düşük katma değerli" ve benim yaptığım ayırmaya göre "basit/iş
üretmeyen/enerjiyi dönüştürmeyen" ürünler oluyorlar. Bu ürünlerin bir
diğer özelliği de, "işlevselliklerinden vazgeçilemez fakat
sanatsallıklarından/ estetiklerinden vazgeçilebilir" olmalarıdır. Bir
çatalın daha fazlasını istemek ile bir çamaşır makinasının daha fazlasını
istemek arasında çok önemli farklılıklar vardır. Bu, bir başka yazı konusu
olacaktır. Burada değinmekle yetineceğim özellik, endüstriyel tasarımın
çoğunlukla (ve/veya sadece) bu grup ürünlerle uğraşıyor görünmesinin/uğraşmaya
mecbur edilmesinin, doğrudan "sanatın bir kolu" olarak algılanmasında
çok ağırlıklı bir yeri olduğuna işaret etmektir. Böyle görünüyor çünkü
uğraşabileceği yüksek katma değerli ürünler üreten fabrikalar çok az. Mecbur
ediliyor çünkü, talep sadece bu tür üretim yapanlardan geliyor. Mecbur oluyor
çünkü bu tür ürünlerin mühendislik girdisi ya hiç yoktur ya da çok azdır.
Sanayi ötesine geçememiş bir toplumdaki endüstriyel tasarımcı (eğer mesleğini
yapmakta inatçı ise) bilgi çağını yaşamakta olan toplumların artık bir hobi
veya tüketim çılgınlığı ile canları sıkıldıkça değiştirdikleri (basit:
sanatsallıklarından/estetiklerinden kolayca vazgeçilebilir) ürünleri tasarlamak
zorunda kalıyor çünkü daha ötesinde ne bir talep ve ne de üretim şansı
göremiyor. Hal böyle olunca, meslek bir kısır döngüye giriyor çünkü bu ürünler
sanayi ötesine geçememiş (ve çoğunluğunun satın alma gücünün düşük olduğu)
toplumda fazla lüks (salt sanatsal) olarak algılanıyor ve meslek de sanatçılık
olarak nasibini alıyor.
Sanatın tarifi ile sanatçının öznelliği
her yerde ve her zaman örtüşebilir. Çünkü sanat "sınır tanımaz".
Yukarıda saydığım sanata ait nitelikleri (hiçbir baskı ve yönlendirmeye boyun
eğmemek, egemen olan her değere meydan okuyabilmek, eleştirel olabilmek, içinde
sosyal/politik/psikolojik... çağrışımlar barındırabilmek, sadece estetik olmak
iddiasını/keyfini taşımak...) bugün herhangi bir sanatçının eserlerinde
uygulayabilmesi gerçekten bir cesaret ve ekonomik özgürlüğü gerektirebilir.
Fakat sanatçı, toplumsal riskleri göze almış bir sanatçı, aykırı eserler
verebilir ve küçük bir kesimden bile olsa, kabul ve beğeni de görebilir. İşte
tam burada, bir endüstriyel tasarımcı da , böyle bir "özgün/ aykırı
sanatçı" gibi davranabilir. Öyle bir şey tasarlar ve hatta özgün ve tekil
olarak da üretir ki bu, sayısal anlamda toplumun tamamı tarafından beğenilse
bile üretim erkine sahip (sayısal anlamda çok küçük) bir kesim tarafından,
ekonomik bir getirisi olmayacağından, sadece alkışlanır. Bir sanatçının
amacı/gıdası sadece bu alkışlar ve (yapıtının seri olarak üretilmesindeki
anlamsızlığın bilincinde ve belki ancak çoğaltılması ümidi ile) bir müşteri
bulabilmek ve geçimini sağlayabilecek kadar para kazanabilmek düşüdür. Aynı
davranışı gösteren sanatçı (sanat tasarımcısı) ile endüstriyel tasarımcı arasındaki
fark, burada, amaçlarda ortaya çıkar. Sanatçının para (ve biraz da şöhret ve
beğeni) kazanmak amacı ile yaptığı şeyi endüstriyel tasarımcı, amacına giden
yolda bir "adım" olarak yapar. Şüphesiz her ikisi de tekil/özgün
eserlerini satabilirler, şan ve şöhret de kazanabilirler. Ancak, bu düzeye
geldikleri zaman, yolları ayrılır. Sanatçı, genel kabul ve beğenilere uygun
veya aykırı davranmakta kişisel bir tavır/duruş ortaya koyabilir; amacı özgün/ aykırı/ eleştirel... sanat yapmak
ise, sanatın sınırsız özgürlüğü ile ekonomik sistemin dışında kalmak tercihine
sahiptir. Oysa ki endüstriyel tasarımcı, "çoğaltılacak" değil
"seri üretilecek" eserler vermek için yola çıkmış kişidir ve
(başlangıçda) tasarımladığı/ürettiği özgün/tekil her bir eser, satılacak bir
mal değil fakat kendisini egemen sermayeye yaklaştıran (onların dikkatini
çeken, onlardan alkış alan ve onları, kendisini davet etmeye kışkırtan) bir
adımdır. Sanatçı (sanat tasarımcısı) ile endüstriyel tasarımcının bu
"endüstriyel olmayan ürün" tasarımları, her ikisi için de farklı bir
anlam ve amaç içermektedir: Sanatçı, dilediği herhangi bir konuyu dilediği
şekilde işlerken endüstriyel tasarımcı, endüstriyel bir ürünün "endüstriyel
olmayan/resimleştirilmiş" bir çeşidini "çizer". Bir
"ressam" gibi davranır ve ne yazık ki eğitiminde bile bazen böyle
davranmaya özendirildiği de ara sıra duyulur. Şöhrete giden yola nasıl adım
atılacağının değil de gerçekten mesleğin öğretilmesi bile bazen bu sapmaları
önleyemez çünkü piyasa, açtığı yarışmalarla "ressam ağırlıklı"
yetenekleri ortaya çıkarmakta çok istekli davranışlar gösterebilir.
İlgili kurum ve kuruluşlar, mesleğin tanıtılması uğruna bu davranışları
desteklemek zorunda kalabilirler. Eğitim kurumlarının, fabrika ve KOBİ'lerle
işbirliği içine girerek ayakları yere basan projelerle öğrencileri gerçek
hayata hazırlamak konusundaki çaresizliği, endüstriyel tasarımın sanatçılıkla
bir tutulduğu kısır döngüyü besler ve sonuçta hem öğrenciye ve hem de endüstriyel
üretimin kendisine zarar verir.
Endüstriyel tasarımcı, sanatı, kendisine
dayatılan "en"leri hayata geçirebilmek için "kullanmalı"
öyle ki, teoride bile "asla ve hiçbir şekilde" bu "en"lere
sırtını dönmemelidir. Bu anlamda, endüstriyel tasarımcı, sanatçı değildir fakat
sanatı kullanır. "Ben çizerim, mühendis uygular" ön yargısı ve
rahatlığı içinde, düşünsel alanında tamamen sonlandığını/ sonlandırdığını
zannettiği bir biçimi, daha sonraki hiçbir aşamada çaba sarfetmeksizin, aynı
fabrikada beraber çalıştığı mühendise teknik resminin
çizilmesi/projelendirilmesi ve üretilmesi için vererek bir kenara çekilmek ve
ortaya çıkan ürünü de sahiplenmek, hem mesleğin kendi içinde ve hem de
mühendislik dünyasında haklı bir yozlaşmaya sebep olur. Bir mühendis böyle bir
cendereye girdiğinde ilk tepkisi, endüstriyel tasarımı, bırakın bilim dalı
olmak bir yana, bir meslek olarak reddetmektir ve düşünebileceği en iyi şey,
onun ancak bir "sanatçılık" daha da özeli "ressamlık"
olabileceğidir. Kendi bünyesindeki elemanlarını (endüstriyel tasarımcılarını ve
mühendis kadrosunu) tedarikçi gibi kullanan bazı şirketler ise, şöhretlerinden
ve statükolarından çıkar sağlamak için dışardaki endüstriyel tasarımcılara,
mimar veya tasarımcı/sanatçı/bağımsız tasarım bürolarına kabuk siparişleri
verirler.
Ekonominin kısa dönemli zorunlulukları ile bu tavır anlaşılır ve
haklı olmakla birlikte (bu tür kişi veya kuruluşların, yüzeyde kalsa bile hemen
her sektörle ilişkileri ve öyle geniş bir görüş açıları vardır ki tasarım
dünyaları, memur mesaisi ile çalıştırılan meslektaşları ile kıyas kabul etmez)
uzun dönemde, şirketler bu yükü kaldıramaz hale geleceklerdir. Şöhretin çizdiği
çok satacak fakat şöhrete gitme/başvurma süresi de daima daha küçülecektir.
Azalan karlılık şirketleri, kendi bünyelerine dönmek zorunda bırakacaktır. Buna
paralel olarak, giderek artan teknoloji kullanımı ile içerden dışarı (forma)
yapılan baskı ve formda küçülme zorunluluğu, dışardan bakanların form
çizemeyecekleri kadar yüksek ihtisas gerektirecek ve şirketler artık şöhretlerden
uzak kalacak, kendi içlerinde şöhret yetiştireceklerdir. (Belli sektörlerde
uzmanlaşmış bağımsız profesyonellerden oluşacak tasarım bürolarının, tasarım
süresini azaltmak (/ucuzlatmak) ve/veya şirketin tasarım ekibi çalıştırmasını
gereksiz kılacak kadar uzmanlaşmak, tasarımın mekanik çözümlerinde şirket
ekibinin yükünü hafifletmek, malzeme ve teknoloji kullanımı veya tavsiyesinde
uzmanlaşmış olmak gibi artı değerleri şirketlere sunabilecekleri ölçüde
önlerinin açık/parlak olacağına yürekten inanıyorum).
Bugün, böyle bir şirkette böyle
tecrübe(ler) yaşamış/ yaşamakta olan bir endüstriyel tasarımcı için, gelecek
hakkında planlar yapmak gene de olasıdır, mesleğe sırtını dönmeyebilir fakat
herhangi bir mühendis böyle bir "resim" ile karşı karşıya kalıp da
teknik uyumu için uğraş verme zorunluğuna düştüğünde (ki mutlaka düşer) meslek
çok şey kaybeder. Üstelik bir de formu değiştirmek/formla oynamak zorunluğu
ortaya çıkar da mühendis, form sanatçısını uyarırsa, endüstriyel tasarımın bir
meslek olarak hiçbir mühendislik disiplini ile organik bir bağı kalmaz ve
sektörden dışlanır. Öyle bir paradoks içine girilir ki bir
mühendisin endüstriyel tasarım yapmaması gerektiğini iddia etmek, endüstriyel
tasarımın bir sanatçılık olduğunu iddia etmek anlamına gelir. Bir şair de bir tasarımcıdır; şiirleri
matbaalarda çoğaltılır, kitaplar halinde seri üretimi (çoğaltımı) yapılır,
fakat şiirlerine bir "en" ön koşulu koyulamaz. Çok fazla baskısı
yapılmakla o kitaba/şiire daha kolay ulaşma yolu açılır fakat şiirin içeriği, anlamı,
değeri ve mesajı değişmez. Dışarıdan kendisine dayatılacak her hangi bir
"en" ile eser vermesi halinde, güdümlü bir sanat yapmış olur ki böyle
bir tavır, bir sanatçıdan beklenmez. Bir ressam, heykeltraş, müzisyen, yazar
... gibi sanat tasarımcılarını, herhangi bir şekilde "en"lerle
bağlamak, onların hiç de arzu edebilecekleri bir şey değildir; bağımlılık
yaratıcılıklarını köreltebilir. Oysa ki endüstriyel tasarımcının teknolojiye
bağlı/bağımlı olduğunu ve buna rağmen kendisinden yaratıcılık beklendiğini de
görmezden gelmek mümkün değildir; endüstriyel tasarım güdümlendirilir.
Şiir, kağıtlar üzerine yazılır ve
çoğaltılır, müzik notaları da öyle. Bir heykel, alçı/ tahta/ metal/ sentetik...
onu yapan sanatçının tercih ettiği malzeme ile yapılır. Sanatçı/tasarımcı,
dilediği malzemeyi kullanma özgürlüğüne sahiptir ve şaşırtıcı olan tarafı,
malzemenin sanata/ tasarıma hiç bir artı veya eksi değer getirmeyişidir. Şiirin
çoğaltılması bir "en çok" özelliği taşısa da kağıdı ona bir değer
katmaz; bu anlamda, örneğin bir heykelin "teklik ve özgünlüğü" ile
ortak noktası, sayısallıkta değil fakat "değerini malzemesinden
almıyor" oluşundadır. Oysa ki endüstriyel tasarım, malzemesi ile de sıkı
sıkıya bağlıdır.
Moda tasarımcıları için bir elbisenin seri
üretilmesi ilke olarak kabul edilse bile, en ucuz/en ergonomik/en hızlı...
üretilmek gibi kıstasları kabul etmeleri halinde yapmış oldukları işin de
özelliği/içeriği değişir, üniforma olur. Moda tasarımcısı da bir sanatçıdır, bu
inkar edilemez. Fakat moda tasarımcısı "endüstriyel tasarımcı"
değildir çünkü, moda tasarımı, endüstriyel tasarımın temel ilkesi
"teknolojiye tamamen bağlı / bağımlı olmak" sınırlarını aşar, sanatın
sınırsızlığı içinde gezer, teknolojiyi kendi istediği ölçüde kullanır ve hatta
aykırı kullanma tercihi ile de özgün ve bağımsızdır. Teknolojiden, daha farklı
kumaşlar veya daha nitelikli dikiş makineleri talebi vardır fakat “daha seri,
daha ucuz, daha estetik, daha kolay, daha kullanışlı...” olmak gibi, düşünme
faaliyetini "en" lere doğru zorlayan kuralları yoktur; "acaba bu
üretilebilir mi?.." diye bir endişesi de hiç yoktur. Bir demirci, ister
döverek şekil verdiği, ister fabrikasyon veya hurdalıktan topladığı parçaları
kullansın, kendinden bir şeyler katarak yaptığı her bir eserinin bir sanatsal
değeri olduğunu elbette iddia edebilir ve bir "heykeltraş" veya
örneğin bir "ferforje tasarımcısı" olarak kabul edilmeyi hak
edebilir. Fakat asla bir "endüstriyel tasarımcı" değildir. İstisnasız
bütün sanatçılar ve bütün tasarımcılar, bir ön isim (bir tamlayan) kullanırlar:
heykel sanatçısı (heykeltraş), resim sanatçısı (ressam), müzik sanatçısı
(müzisyen), grafik sanatçısı (grafiker), moda tasarımcısı, saç tasarımcısı,
şehir tasarımcısı... bu liste böylece uzayıp gider. Endüstriyel tasarımcıların
bu listedeki yeri ise "obje tasarımcısı" diye geçer. Ben bu tanıma
katılıyorum: bir tasarım alt alanı olmakla, bir tamlayan almak zorunluğu (veya
keyfiyeti/şansı) da doğal olarak kabul edilebilir fakat şunu da kabul ediyorum
ki bu tanım, konuya uzak olanların kafasını karıştırıyor ve konunun içinde
olanlar bile kendi aralarında anlaşamıyorlar.
Sonuç
Tasarım kavramını/olgusunu, gerek
projelendirilmeleri ve gerekse üretilmeleri açısından, "Tasarım Kavramı
Üzerine Bir Deneme" adlı yazımda (merak edenler, internet ortamında www.turkcadcam.net/rapor/tasarim-kavrami.html
adresinde bulabilirler) belirtmiş olduğum gibi, üç ana gruba ayırmak
zorunluğunu hatırlatarak bitirmek istiyorum.
a. Salt Sanatsal Tasarım (projeleri):
edebiyat / grafik sanatlar / tekstil / moda / resim ... gibi sanatlar.
b. Bilimsel Tabanlı Sanat Tasarımı (
projeleri): mimarlık ve endüstri ürünleri tasarımcılığı
c. Salt Bilimsel Tabanlı Tasarım (
projeleri): bütün mühendislik uğraşları.
Bu yazının genel amacı, sanat ve tasarım
kavramlarını ortak/kaba özellikleri ve kalın çizgileri ile kısaca açıklamak ve
endüstriyel tasarımın, bu koskoca tasarım/sanat dünyasındaki kendine özgü o
farklı, küçük, etkili ve üstelik sınırları mühendislik dünyasına taşmış
bölgesini aydınlığa kavuşturmak; ekonomik sisteme eklemlenmiş/kenetlenmiş
(kapasitesi/kalitesi ve hatta algılanması, içinde var olduğu ekonominin gücüne
bağımlı) bir mesleğin (alanın) tarifini yapmak, sınırlarını çizmek; sanatçı ve
tasarımcı ile endüstriyel tasarımcı arasındaki farklılığı, elden geldiğince
gözler önüne serebilmektir.
Kimin veya hangisinin daha iyi olduğu gibi
bir iddia taşımayan (böylesi tarafsız, gözleme dayalı ve bilimsel olmaya
çalışan bir yazıda, kişisel bir tercih veya tavır sergilemenin elbette ki hoş
karşılanmayacağı bilinci ile) bu yazının özel amacı, "bütün insanların
tasarımcı ve doğal olarak sanatçı oldukları" ön kabulünün yapılmasına da
bir katkıda bulunmaktır. Bu ön kabul/tavrın, "endüstriyel tasarım
sanatçılık değildir" ve "eğitimsiz endüstriyel tasarımcılık yapılamaz"
iddiasının ispatında meslekdaşlarım için çok önemli olduğuna ve üstelik onları
tehlikeli paradokslardan da koruyacağına inanıyorum.
Endüstriyel tasarıma hakkı olan yeri
vermek, her şeyden önce, içinde yaşanılan toplumun ve bütün insanlığın,
çoğunluğu kendilerini ifade edemeyen doğal sanatçı ve tasarımcılardan
oluştuğunu kabul etmek ve onlara hakları olan, en çok beğenecekleri "en
güzel/en ergonomik/en ucuz..." ürünleri sunabilmektir.
Bu makale Bileşim Yayıncılık, Fuarcılık ve
Tanıtım Hizmetleri A.Ş.'ye ait Makinatek Dergisinin Ekim 2005 tarihli 96.ncı
sayısında yayınlanmıştır.
Özlem (Yan) Devrim
Endüstriyel Tasarımcı / Trend Danışmanı
Uygulamalı Fütürist (Applied Futurist)
Uygulamalı Fütürist (Applied Futurist)
@trendssoul
Sayfa güncelleme tarihi : 10.01.2016
Sayfa güncelleme tarihi : 10.01.2016
Kaydol:
Kayıtlar (Atom)